Petrovaradinska tvrđava

Petrovaradinska tvrđava, poznata još kao i Gibraltar na Dunavu nalazi se na desnoj obali Dunava kod Novog Sada. Građena je u periodu od 1692. do 1780. godine, a njen idejni tvorac je bio markiz Sebastijan Voban. Nastala je u vreme austrijskih vladara Leopolda I, Josifa I, Karla VI, Marije Terezije i Josifa II. Na Petrovaradinskoj tvrđavi od 1702. godine bio je smešten kapetanat Podunavske vojne granice.

Tvrđava stoji na serpetinsko dioritskoj steni koja ima dominantan geografski i strateški položaj na ovim prostorima, te su se zbog toga za nju kroz vekove otimali mnogi narodi. Ovde ima tragova naseljavanja još iz starijeg kamenog doba, a kasnije su se smenjivali Kelti, Rimljani, Huni, Avari, Vizantijci, Mađari, Srbi i Turci koje su 1687. godine isterali Austrijanci, i 5 godina kasnije započeli gradnju sadašnje tvrđave.
Na latinskom jeziku petra znači stena, var je na mađarskom grad, dok bi na turskom din bilo vera. Spajanjem tih reči dobija se ime Petrovaradin, što u doslovnom tumačenju našeg naroda znači da je to grad na steni čvrst kao vera.

Za gradnju Tvrđave veoma je zaslužan italijanski grof Alojzije Ferdinando Luiđi Marsili (1659-1730), rodom iz Bolonje, inžinjerski pukovnik austrijske vojske. Tvrđava je počela da se gradi po Vobanovom sistemu, čija je osnova imala više naglašenih delova (Gornja tvrđava, Donja tvrđava, Hornverk, Mala tvrđava na ostrvu i Mostobran). Na Gornjoj tvrđavi bio je najpre oblikovan jugozapadni istureni ugao, takozvani Leopoldov bastion. Do tridesetih godina 18. veka završeni su pored Leopoldovog i bastioni: Inoćenti, Josif, Ludvig i Terezije sa pratećim objektima, kao i Mostobran - Bruckenschantze na levoj obali Dunava, i malo ostrvsko utvrđenje - Inselschantze.

Sredinom 18. veka započela je i poslednja faza izgradnje objekata u kompleksu Tvrđave. U okviru Gornje tvrđave zidaju se glavne zgrade: Duga kasarna, Jednostavna kasarna, Topovnjača (Arsenal, kasnije nazvan Mamula), izgrađen je vodovod, a na bastionu Ludvig i kula sa velikim satom. Objekti izgrađeni u ovom periodu su najprepoznatljivije turističke atrakcije Tvrđave.

Kula sa velikim satom na bastionu Ludvig, svakako je jedna od najpoznatijih turističkih atraktivnosti Tvrđave i Novog Sada. Ovaj barokni toranj je poznat po tome što na satu velika kazaljka pokazuje sate, a mala minute. Ovo je učinjeno kako bi ljudi, a pogotovo lađari mogli da vide sa velike daljine koliko je sati. Sat pokreće originalni mehanizam koji se svakodnevno navija. Još jedna karakteristika ovog sata je i da po hladnom vremenu sat kasni, a po toplom žuri.

Topovnjača, Arsenal ili Mamula je najmonumentalnija jednospratna zgrada na Gornjoj - Petrovaradinskoj tvrđavi. U ovoj baroknoj građevini pravogaone osnove se danas nalazi Muzej Grada Novog Sada.
Duga kasarna čini prepoznatljivu siluetu Petrovaradinske tvrđave. Ona je bila ključni objekat u garnizonskom kompleksu, jer je služila za smeštaj oficira i vojnika, a sadržala je i niz radionica, intendantskih službi, konjušnica i slično. Danas se u njoj nalazi hotel, dok su u podrumskim prostorijama smešteni brojni ateljei Likovnog kruga.

Od 1768. do 1776. godine građeno je podzemlje tvrđave - lagumi, galerije i hodnici kroz četiri sprata. Dužina ovih komunikacija i podzemnih prostorija iznosi nešto više od 16 kilometara. Ovaj jedinstveni sistem imao je predviđene instalacije minskih polja, kao i određene prostorije za smeštaj vojske i oružja, kao i nizove puškarnica kojih je bilo oko 10.000. Takođe, u ovom periodu je izgrađen bunar Josifa II, i dovršen je i natkriven veliki Ratni rezervni bunar prečnika 3,50 metara i dubine 60 metara. Ovaj izvanredno zanimljiv objekat, ispod kružne prostorije, pod kupolastim svodom, imao je značaj kao glavna rezerva vode za snabdevanje posade.

Etapno, sa kraćim i dužim prekidima, Tvrđava je građena preko 90 godina, pri čemu je korištena brojna radna snaga.
Petrovaradinsku tvrđavu su kroz njenu istoriju posećivale brojne istorijske ličnosti. Od onih koji se svojom ulogom u istoriji ističu trebalo bi pomenuti austrijskog cara Franju Josifa, prvog jugoslovenskog kralja Aleksandara Karađorđevića, vođu Prvog srpskog ustanka Karađorđa Petrovića. Još jedan posetilac Petrovaradinske tvrđave, u periodu Prvog svetskog rata, je bio i Josip Broz Tito, ali je na tvrđavi on bio u zatvoru.

Današnja tvrđava jedno je od najboljih ostvarenja evropske vojne arhitekture 18. veka. Veoma je dobro očuvana i važi za drugu po veličini tvrđavu u Evropi. Izuzetno uspešno odigravši svoju odbrambenu ulogu u prošlosti, Petrovaradinska tvrđava je danas kulturno-istorijski spomenik od prvorazrednog značaja i svojevrsna turistička atrakcija.

 Na tvrđavi se danas nalazi hotel i brojni kafići i restorani, a u toku leta (prva nedelja jula) se na njoj dešava najveći muzički festival u ovom delu Evrope - EXIT. Pored ovog muzičkog festivala na Tvrđavi se odigravaju i druge manifestacije tokom cele godine, a neke od njih su: Baby EXIT, Kulturni vremeplov, Tuneli svetlosti, Vinski lavirint i Noć muzeja. Baby EXIT (krajem maja) je festival koji privlači decu svih uzrasta. Na nekoliko bina se održava velika smotra plesa, igre i pesme. Kulturni vremeplov (u oktobru) je godišnja manifestacija kojom se nastoji da se kroz niz sastanaka i tribina poslovnim ljudima Evrope promoviše Srbija kao kulturna destinacija. 

Tuneli svetlosti (uoči Nove godine) je humanitarna novogodišnja manifestacija koja se održava u lagumima Tvrđave. Vinski lavirint (u novembru) obuhvata degustaciju vina i promociju vinarstva Fruškogorske vinske regije. Na kraju, u okviru tradicionalne manifestacije Noć muzeja (u maju) posetioci imaju mogućnost obilaska Muzeja Grada Novog Sada, laguma, Opservatorije i ateljea na Tvrđavi.
Od turističkih sadržaja na Tvrđavi se ističu Muzej Grada Novog Sada, koji se nalazi u zgradi Topovnjača, zatim Opservatorije i ateljei. Muzej Grada Novog Sada poseduje značajnu kolekciju predmata iz istorije grada i okoline, a u okviru njihove ponude je i obilazak laguma, odnosno podzemnih vojnih galerija.

 Pored toga u Planetarijumu se mogu videti projekcije našeg neba i čuti predavanja iz sfera astronomije. Brojni ateljei se nalaze u podrumskim prostorijama Duge kasarne. Oni su otvoreni tokom cele godine i u njima brojni umetnici nalaze inspiraciju za svoj rad. U ovim ateljeima je moguće popričati sa umetnicima, pogledati njihova dela i čak prisustvovati stvaranju novih dela. Svi umetnici u ateljeima su organizovani u Likovni krug koji veoma često organizuje dešavanja na samoj Tvrđavi.

 Od ovih ateljea svojim delovanjem se ističe Atelje 61 koji se bavi izradom umetničkih tapiserija, organizuje radionice za sve uzraste i ima svoju stalnu izložbu otvorenu za sve posetioce. Osim ovoga na Tvrđavi su svoje mesto našli i Akademija umetnosti i Istorijski arhiv Grada Novog Sada.

Pored svega ovoga neizostavna je i šetnja Tvrđavom u toku koje se može uživati u čistom vazduhu, brojnim statuama raznih umetnika i nezaboravnom pogledu na Novi Sad, Dunav, Frušku goru, Panonsku niziju, odnosno na sve četiri strane sveta.


-autor teksta-
http://www.turizamns.rs
-autor fotografije-
A.

Bastioni i Vojne galerije Tvrdjave

Petrovaradinska tvrđava je građena po planovima austrijskih vojnih inženjera Matijasa Kajzersfelda (Mathias Kaisersfeld) i Luiđija Ferdinanda Marsiljija ( Luigi Aloysius Ferdinand Marsigli), te Mikaela Vamberga (Michael Wamberg), ujedno i prvog graditelja tvrđave. Projektovana je u skladu sa najsavremenijim dostignućima evropske fortifikacijske škole tog doba, zasnovanim na pravilima Vobanovog sistema bastionih trasa. Na svim delovima utvrđenja maksimalno su korištene prednosti morfologije terena, a potencijalne slabosti otklanjane primenom tehničkih rešenja kojima se obezbeđivala puna efikasnost odbrambenog sistema. Istovremeno, obzirom na dug period gradnje, kompleks je dopunjavan i osavremenjivan u skladu sa razvojem naoružanja i ratne taktike, primenom najnovijih dostignuća odbrambene tehnike.

Ovaj složen kompleks razvijan je istovremeno na tri međusobno povezana visinska nivoa. Sastoji se od Gornje tvrđave (Obern Festung), Dvorožnog bastiona (Hornwerk) i Donje tvrđave (Wasserstadt), dok dva spoljna utvrđenja uz reku, Mostobran (Bruckschanze) na levoj obali Dunava i Ostrvsko utvrđenje (Inselshanze), danas više ne postoje. Sve delove kompleksa objedinjuje jedinstvena spoljna linija obrane (anvelopa) koja se sastoji od međusobno povezanih objekata fortifikacionog obrambenog sistema: kontragardi, ravelina, lineta i kaponira.
Gornja tvrđava se nalazi na najvišoj koti petrovaradinske stene, na mestu nekadašnjeg srednjovekovnog utvrđenja. Oblikuje je pet bastiona (sv. Leopold, sv. Inoćentije, sv. Josif, Ludvig, donji i gornji i sv. Terezija) povezanih kurtinama. Na jugoistočnoj strani, između Leopoldovog i Inoćentijevog bastiona nalazi se najviši fortifikacijski objekat-kavalir. Pristup najvišem platou Gornje tvrđave, ostvaruje se kroz tri zasvođene i bogato oblikovane ulazne kapije: Ludvigovu, Dvorsku i Leopoldovu, dok se u ravelinima nalaze još dve kapije: Molinarijeva i Karla VI. Od objekata autentičnog sklopa sačuvani su sledeći objekti: Oficirski paviljon, Leopoldova barutana, Provijantski magazin, Arsenal, Duga i Jednostavna kasarna, Toranj sa satom, kao i Veliki ratni bunar.
Sa jugoistočne strane, nalazi se Hornverk kojeg oblikuju dva bastiona (sv. Karla i sv.Elizabete) povezana bedemima levog i desnog krila sa bastionom trasom Gornje i Donje tvrđave. Prilaz platou Hornverka ostvaruje se kroz dve glavne komunikacione kapije sa istočne i zapadne strane. Na ovom prostoru sačuvane su: Jednospratna kasarna, barutana sv. Elizabete, vodna stanica, stražare, topovske šupe i konjušnice. Izuzetno razvijena spoljna linija odbrane ovog dela kompleksa formira trostruki pojas šančeva. U unutrašnjosti fortifikacionih objekata sačuvan je složen sistem podzemnih minskih galerija sa prislušnim tunelima, izgrađenih između 1768 i 1776, po projektu majora Šredera (Schroeder).
Donja tvrđava nalazi se na samoj okuci Dunava, oslonjena na stenu i bedeme Gornje tvrđave. Utvrđena je petougaonom bastionom trasom koju čine tri bastiona (sv. Franciske, sv. Terezije i sv. Josifa) i dva polubastiona (sv. Karla i sv. Benedikta), povezana kurtinama. Unutar bedema osnovne bastione trase smešteno je podgrađe koje karakteriše zbijena urbana struktura oblikovana u blokove ortogonalno postavljene ulične mreže sa sačuvanim vojnim, civilnim i sakralnim objektima građenim u svim fazama izgradnje kompleksa. Najstarijem graditeljskom sloju pripadaju sakralni objekti: nekadašnji jezuitski samostan sv. Jurja (1701-1734) i franjevački samostan (do 1720), od 1786 prenamenjen u Vojnu bolnicu, te zgrada komande tvrđave (Generalathaus). Na potezu glavne ulice, kao i po obodu trga, skoncentrisani su uglavnom svi nekad najvažniji objekti vojne i civilne uprave, te najreprezentativnije stambene kuće visokih oficira i činovnika tvrđave, uglavnom građene tokom XVIII veka, u stilu baroka. Unutar zidina Donje tvrđave, pored jasno diferencirane urbane strukture Podgrađa, smešteni su specifični objekti vojne namene (barutane, kasarne, magazini), kao i pravoslavna kapela sv. Pavla. Do danas, na ovom prostoru sačuvane su dve monumentalne glavne kapije: Beogradska i Nova kapija, dve sporedne ispadne kapije, kao i kapija vodenih šančeva u ravelinu vodenog grada. Osnovnu bastionu trasu Donje tvrđave prema Dunavu štiti složena spoljna linija odbrane sa trostrukim pojasom vodenih šančeva.

Koncepcija odbrambenih instalacija
Koncepcija odbrambenih instalacija Petrovaradinske tvrđave prilagođena je terenu, odnosno uzvišenom obronku Petrovaradinske stene sa koje se stepenasto, u formi fortifikacionih prstenova, spuštaju ka njenom podnožju. Za razliku od Donje tvrđave (Vaserštata) koja je bila fortificirana bedemima i šančevima ispunjenim dunavskom vodom, Gornja tvrđava i istureni deo Tvrđave − Hornverk, kao neodvojivi delovi kompleksa Tvrđave, utvrđeni su pored bastiona i bedema i tzv. suvim šančevima. Ovi šančevi formirani su kao odbrambene zone između dva reda bedema − eskarpe i kontraeskarpe: bastiona, ravelina i kontragarda (zemljani i ozidani fortifikacioni objekti) u funkciji prepreke sa klopkom u koju se sistematski uvlačila neprijateljska živa sila, koja je posle puščane paljbe i topovske salve bila tretirana eksplozijom iz podzemnih minskih galerija.
Branioci Tvrđave, pripadnici Petrovaradinske regimente, dejstvovali su sa odbrambenog položaja poznatog kao Borbena linija na koji se arhitektonski nadovezuje sistem podzemnih minskih galerija.
Prilikom prodiranja neprijateljskih vojnika u šanac, prvenstveno se na njih dejstvovalo streljačkim plotunima sa gornje borbene linije na zemljanom zaštitnom grudobranu − boneti iznad bedema odnosno bastionskog fronta.
Prva borbena linija formirana unutar eskarpe i kontraeskarpe bedema konstruisana je u vidu dugačkog podzemnog i zasvođenog hodnika, frontalno postavljenog prema šancu. Iz nje se dejstvovalo takođe streljačkim plotunima, ali iz puškarnica sa ventilacionim otvorima za barutne gasove redno postavljenim u nivou trupa neprijateljskih vojnika, koji forsirajući opsadu Tvrđave prodiru u suve šančeve fortifikacije.
Nakon prestanka dejstvovanja branilaca Tvrđave, iz borbenih linija na grudobranu i unutar bedema i bastiona, kao i iz toparnica velikih otvora iz kojih dejstvuje artiljerija, tvrđavska inženjerija pristupala je paljenju fitilja u podzemnim minskim poljima, koja se nalaze ispod nivoa šanca, takođe redno postavljena u odnosu na hodnik borbene linije a sadrže burad sa barutom.

Prilikom organizovane, ujednačene i usmerene detonacije više podzemnih minskih instalacija koje su eksplodirale, čitavo minsko polje ispred bastionskog fronta a ispod šanca, diže u vazduh, eliminiše i ujedno zatrpava veliki broj neprijateljskih vojnika zgusnutih u šancu u nameri da forsiraju bedeme branjenog bastiona.
Za ono vreme savršeno efikasna odbrambena instalacija podzemnog minskog sistema, odnosno polja, delo je inženjerijskog majora i austrijskog plemića Alfreda Šredera kao projekat odbrambenog sistema celog kompleksa. Podzemni minski sistem Petrovaradinske tvrđave građen je u periodu od 1765. do 1783. godine kao deo, 16 km dugačkog i u četiri podzemna nivoa raspoređenog, sistema Podzemnih vojnih galerija. Podzemni minski sistem bio je jedan od najvećih među evropskim fortifikacijama.
ARTILJERIJA
U garnizonu Petrovaradinske tvrđave artiljerija je bila glavni rod vojske, s obzirom da se odbrambena moć ove fortifikacije pored snažnih bastiona i mnogobrojnog garnizona zasnivala na velikoj vatrenoj moći tvrđavske artiljerije, teške, poljske i rovovske. Petrovaradinska tvrđava svojevremeno je posedovala i do 400 topova i merzera sa uskladištenom velikom količinom municije i baruta. Teška tvrđavska artiljerija i merzeri sa ubacnom putanjom bili su postavljeni na otvorenim borbenim linijama iza grudobrana − bonetama bastiona i bedema, dok je dejstvovanje artiljerije iz toparnica unutar borbenih linija bastionskih frontova povereno lakoj tvrđavskoj artiljeriji, punjenoj karteč i šrapnel municijom dometa 300−600 metara.

Upravo ova ilustracija prikazuje artiljerijsku posadu austrijske vojske sredinom XIX veka sa topom glatke cevi punjenim spreda unutar podzemne borbene linije na položaju u kurtini (bočnoj komunikaciji), odakle se naizmeničnom topovskom šaržom, artiljerijskom i puščanom vatrom iz toparnica i puškarnica dejstvuje u šanac na neprijateljsku živu silu između eskarpe ravelina i kontraeskarpe polukontragarda (desna i leva strana bedema šanca), čime se veoma efikasno štiti leva fasa (strana) ravelina – trouglastog bedema u funkciji odbrambene instalacije ispred kapije cara Leopolda I.
Petrovaradinska tvrđava građena je u periodu od 1692. do 1780. godine, uz velike napore cele Habzburške monarhije koji su uključivali ogromna finansijska sredstva i velike ljudske žrtve u teškom radu − kuluku tokom njene izgradnje, sa ciljem da ovo moćno utvrđenje zaštiti granice Carstva. S druge strane, bile su dobro poznate činjenice da je otomanska vojska sastavljena od disciplinovanih i fanatičnih ratnika čije su vojne jedinice mogle u svakom trenutku da ugroze Tvrđavu i prodru u njenu unutrašnjost, uključujući i podzemne vojne galerije. Shodno činjenicama o velikom odbrambenom značaju ovog monumentalnog utvrđenja i konstantne opasnosti od Turaka, ceo fortifikacioni sistem Petrovaradinske tvrđave, pogotovo njen podzemni deo, sastavljen je od niza borbenih instalacija koje su, između ostalog, u formi raznih prepreka, zamki i barikada.

Unutar podzemnog fortifikacionog sistema, na samoj borbenoj liniji postavljene su odbrambene instalacije poput ove prepreke, tzv. barikade, koja ima funkciju da spreči, odnosno u krajnjoj liniji uspori prodiranje neprijateljskih vojnika, ukoliko su već uspeli da probiju bedem i u jurišu isforsiraju unutrašnji hodnik. Branioci Tvrđave se u borbenom dejstvu povlače iza barikade, koju formiraju kao prepreku, i onda prilaze unutrašnjim puškarnicama iz kojih plotunski dejstvuju bočno i iza leđa na neprijatelja, izazivajući efekat potpunog iznenađenja. Faktička klopka sa efektnim neutralisanjem nadirućih protivnika, oružanom paljbom i miniranjem magacinskih prostora sa barutom stvara fizičko-tehničku prepreku i opštu pometnju u protivničkom nadiranju. Barikada zaustavlja dalji prodor neprijateljske žive sile, a braniocima Tvrđave omogućava konsolidaciju položaja.


-autor teksta-
http://www.turizamns.rs